*مریم تاجیک
در تاریخ هر مرزوبوم، چهره هایی وجود دارند که نام آنها در شمار برجستگان تاریخ ثبت شده است؛ بعضی از این نامها در روایت تاریخ فرهنگ و اندیشه جوامع به گونه ای مطرح هستند که به راستی فهم و درک هویت تاریخی و فرهنگی هر جامعه بدون آنها ممکن نیست. درست همین اهمیت در خور توجه است که شناخت این چهره ها را امری لازم می سازد؛ یکی از این چهره ها که نقشی مؤثر در احیای نهضت اسلامی داشت دکتر علی شریعتی بود که سخنرانی ها و نوشته هایش در مشهد و پس از آن در حسینیه ی ارشاد سبب شد تا عده زیادی از جوانان سرخورده از نحله های اخلاقی و مشرب های فکری شرقی و غربی به دامان اسلام بازگردند. اما صد افسوس که در همان زمان نیز شاهد افراط و تفریط در میان هواداران و مخالفان او بودیم و هزاران افسوس که ستایش ها و مذمت گویی ها بیش از آنکه به اندیشه هایش معطوف باشد و به آثار منتشر شده اش مستند، براحساسات و شنیده ها استوار بود و به جای گفتگوهای راهگشا و راهنما فضایی سخت آلوده به جدل ها و جدال هایی به وجود آمد که هیچ اثری از ادب دیرین اسلامی شنیدن گفته ها و پیروی از بهترین شان درآن به چشم نمی خورد.
دکترشریعتی درهنگام چشم گشودن به این جهان خود را درمقابل کتابخانه بزرگ ومفصل پدر یافت و طی سالهای حیاتش کتبی در زمینه های مختلف را مطالعه می نمود ودر مقابل نظر تمام مکاتب، سعی می کرد نظر اسلام را بیابد اما نه در خطی که در حوزه های اسلامی به عنوان خط اجتهاد دنبال می شود بلکه درخط یک انسان متولد شده درخانه مطالعات اسلامی؛ به عبارت دیگر از معارف اسلامی به طور کامل و سیستماتیک آگاه نبود به همین دلیل بعضاً نظراتی را بیان می نمود که خود با مطالعه و تحقیق بیشتر دردوره های بعدی آن نظر را رد می کرد و البته یکی ازبزرگترین ایرادهایی که بر دکتر شریعتی گرفته اند همین است که ایشان درمسیر تحولات خود و در مسیر شدن، هر گامی که برمی داشت آن گام را به صورت نوشته و یا سخنرانی منتشر می کرد چه بسا فکری پویا چون فکر دکتر شریعتی پس از هر دوره صدها بار دچار تحول شود و تغییر کند برای مثال دکتر در کتاب » یاد و یادآوران« می گوید : پارسال من در عرفات درباره ی زیارت عاشورا یا زیارت امام حسین(ع) یا زیارت وارث که مردم می خواندند این مطلب به ذهنم آمد که آیا اینجا در این کنگره ی عمومی مسلمانان جهان به جاست که شیعه آن آهنگ و آرمان ویژه خودش یعنی حسینی بودن را مطرح کند؟ آیا بهتر نیست که در آنجا ، شیعه مثل دیگر مسلمانان جهان دعاها و دیگر مناسک عمومی اسلام را به جا آورد؟ سال بعد وقتی دوباره به حج مشرف شدم و همین مناظر را دیدم یکمرتبه متوجه شدم که عجب! حقیقت اینست که مراسم پر شکو ه حج، یک ظاهر و جسم است که باطن و روح آن در حسینی اندیشیدن و حسینی زیستن است؛ بنابراین توجه به امام حسین(ع) به هر صورت، در مواقف مختلف حج یعنی توجه به روح این مناسک و عبادت بزرگ؛ در واقع ذهنش متوجه این می شود که اگر حج، این مراسم بزرگ و باشکوه در خدمت خلافت اموی و عباسی و زمامداران طاغوتی قرار گیرد حقی است که باطل از آن بهره برداری میکند؛ اما اگر همین مناسک حج در راستای امامت حسین و حسینیان قرار گیرد، آن وقت حقی است که یک حق پر شکوه تربا آن همراه است؛ بنابراین به نظرش می آید که بسیار به جاست که در همان جا، در همان مواقف، دل ها متوجه کربلای امام حسین(ع) باشد و زیارت های مربوط به امام حسین(ع) خوانده شود که در آن زیارت ها از شهادت و امامت حسینی یاد شود و دل و جان ضمیر حج گزاران با روح حج که امامت حسینی باشد تجدید عهد کند.
یک اندیشه پویا و جستجوگر همیشه از این گردش ها و چرخش های صد و هشتاد درجه ای دارد و دکتر شریعتی در رابطه با مسائل بسیاری یک چنین اندیشه ای داشت، خودش در مورد مارکس می گفت : وقتی می گویید مارکس چه گفت، بگویید مارکس در چه سالی؟ در زمانی که مانیفیست را می نوشت(1848)، یا مارکس سال (1870)، یا بعد؛ بنابراین در ذهن و اندیشه اش متوجه بود که برای انسانهای جستجوگر در رابطه با مسائل مختلف در طول زمان نظرات مختلف پیدا می شود. البته نباید روحیه ی انتقادپذیری دکتر شریعتی را نادیده گرفت؛ آنچه می توان در رابطه با دکتر گفت دو نکته است: یکی اینکه همواره رو به اصالت اسلامی پیش می رفت، یعنی هر چه جلو می رفت به اصالت اسلامی نزدیکتر می شد؛ دوم اینکه بر عکس آنچه گاهی درباره ی او گفته می شد که آدمی است که حرف دیگران را نمی پذیرد او حرف های مستند و منطقی افرادی را که صاحبنظر بودند را می شنید و می پذیرفت به شرط آنکه آن طرف در آن سطح و در آن حد از قدرت فکری و قدرت تحلیل باشد که بتواند مشکلی را برای او بگشاید؛ در مورد دکتر آراء و نظرات مختلفی وجود دارد؛ بعضی دکتر شریعتی را وابسته به ساواک میدانند و نامه‌ی چهل صفحه‌ای ایشان و بعضی از نوشتههایش را دلیل این وابستگی می دانند در این مورد می توان گفت که شکی نیست که نوشتهها به خط دکتر است ولی نباید به خاطر این نامه او را وابسته به ساواک دانست در همین اسناد، صدها سند دیگر است که نشان می‌دهد او پیوسته تحت تعقیب ساواک بوده، وچندین بار دستگیر شده و به زندان افتاده است؛ او با رژیم مبارزه کرده، حتی شاه نسبت به ایشان حساسیت نشان داده و دستور دستگیری وی را صادر کرده و سرانجام هم دستور جمع‌آوری کتاب‌های ایشان را داده است. بنابراین اسناد، قطع پیدا می کنیم که دکتر نه تنها یک شخصیت غیر وابسته به ساواک، بلکه یک شخصیت مبارز و انقلابی بوده است.
بعضی دکتر را از لحاظ تیپولوژی از دسته روشنفکران اسلامی با افکار لیبرالیستی دسته بندی می کنند بعضی نیز وی را روشنفکر مذهبی با افکار التقاطی مارکسیستی تفسیر می کنند اما او یک روشنفکر مذهبی نیست بلکه یک دیندار روشنفکر می باشد یعنی دقدقه ی اصلی اش دین است و معتقد به ایدئولوژی اسلامی است. در جلد 16 مجموعه آثار دکتر شریعتی آمده است: ایدئولوژی عبارت از عقیده و شناخت عقیده است. این شناخت، یک شناخت ویژه ای است که انسان نسبت به خودش، پایگاه اجتماعی و وضع ملی و تاریخی خود دارد. لذا آرمان های مهم انسان مانند این که چـه کـاری باید کـرد و روشـهای عمل صحـیح به آن کار در ایدئولوژی مطرح است.
دکترشریعتی معتقد است که این سؤالات برای همه انسان ها بدون توجه به محل زندگی و شرایط آنها مطرح است و این دین اسلام است که به این سؤال ها به بهترین وجه جواب می گوید.
اعتقاد ایشان بر اینست که مهمترین رویداد و درخشان ترین موفقیتی که ما در سالهای اخیر کسب کردهایم، تبدیل اسلام از صورت یک فرهنگ به صورت یک ایدئولوژی است. و اینکه بگوییم دین صرفاً آمده است تا هنگام اذان به مسجد برویم و نمازی بخوانیم، در این جا دین را از دنیا جدا کرده ایم و خواه و ناخواه گرفتار ایدئولوژی های بشری خواهیم شد. این در حالی است که دین برای جامعه ما حرف دارد، برنامه و ایدئولوژی دارد. عنصر »امر به معروف و نهی از منکر« نیز که در دین ما مطرح شده برای این است که جامعه را از وضع نامطلوب به سوی وضعیت مطلوب سوق دهد. او اذعان می کند که وقتی عالمان مذهبی را نقد می کند به این خاطراست که آنها سعی دارند اسلام را به عنوان یک فرهنگ معرفی نمایند. اما دکتر معتقد است اگر اسلام را به دو نوع تقسیم کنیم یعنی اسلام عقیده و اسلام فرهنگ، اولی اسلام هدایتگر و ایدئولوژیک و دومی اسلام منجمد و منحصر در کلاسهای درس است. بنابراین می توان گفت دکترشریعتی برای دین و ایدئولوژی دینی اصالت قائل است هر چند به دنبال نوآوری و ابتکار هم هست. همچنین نمی توان گفت او یک روشنفکر مذهبی است زیرا روشنفکران مذهبی اصل را بر حقانیت لیبرالیسم و قبل از این مارکسیسم قرار می‌دادند اما به خاطر فرهنگ ایرانی که بدون مذهب نمی شود تأثیری گذاشت سعی میکردند عناصری از مفاهیم مذهبی را با لیبرالیسم یا مارکسیسم تفسیر کنند. اما دکتر این ویژگی را نداشت او ضد مارکسیسم بود با توده‌‌ای‌ها و مارکسیست بارها جنگیده بود. او فرهنگ غرب بر مبنای لیبرالیسم را درک کرده بود و کاملاً از آن تنفر داشت. او به تمام معنا درد دین داشت. دکترازآن جهت روی عناصر انقلابی اسلام تأکید میکرد تا اسلام را به عنوان رقیبی برای مارکسیسم انقلابی نشان بدهد. و اگر بر عناصری از قبیل آزادی و دمکراسی اصرار می کرد به دنبال رقابت اسلام با لیبرالیسم بود. او به راستی علاقه مند بود به اینکه دور از تأثیر فرهنگ غرب و شرق در سرزمین ما یک جنبش و انقلاب اصیل در پرتو اسلام و بر اساس تعالیم اسلام بوجود بیاید. اما به دلیل اینکه او یک پویش بود و یک حرکت و یک دگرگونی بود و مواضع انسانها هم در دگرگونی ها تغییر می کند، برخی از مواضعش پسند بعضی از گروهها می افتد در حالیکه بعضی از مواضعش هم ضد آن گروه هاست . این گروه ها هم می روند و آن مواضعی را که مورد پسند خودشان است می گیرند و آنهایی که ضد موضع گیری آنهاست را نادیده می گیرند. در واقع گروههای خودمحور عموماً به این صورتند که از هر شخصیت و جریان و چهره و صاحبنظر روی آن چیزی که به سودشان است تکیه می کنند. هر چند که در اندیشه و مشی دکتر نقاط منفی نیز به چشم می خورد برای مثال در بعضی از برداشتهایش از آیات قرآن و روایات، شیوه ای را دنبال می کرد که آن شیوه را » شیوه اصحاب رای« می گویند؛ یعنی شیوه کسانی که می کوشند تا یک عبارت را مطابق با اندیشه دلخواهشان معنی کنند که البته شیوه پرآسیب و خطری است. در واقع انسان وقتی می خواهد دنبال فهم قرآن برود اول باید تحقیق کند که قرآن کدام اندیشه را تأیید می کند بعد بگوید این اندیشه، اندیشه قرآنی است ــ ولو این اندیشه برای خودش اندیشه ای نباشد که از لحاظ استدلال و عقل قابل پذیرش باشد ــ انسان اگر بخواهد اسلام شناسی کند، باید بدون پیش داوری سراغ اسلام برود.
از جمله ویژگی هایی که نثر دکتر شریعتی دارد اینست که ایشان نظراتش را از نظر انتخاب کلمه ها و جمله ها با شیوه ای بسیار زیبا منعکس می کرد بنابراین حسن انتخاب جمله ها و تعبیرها و داشتن احساس مشترک و نیاز مشترک با خوانندگان درجه اول نوشته ها و شنونده ی سخنرانی هایش، از ویژگی های آثار اوست که در واقع می توان گفت این زیبایی در ارائه را می توان در زیبا کردن محتوا هم دید؛ اگر محتوا را به دو معنا بیان کنیم: یکی به معنای یک نظام فکری شکل یافته، متقن و مستند اسلامی در حد یک تحقیق جامع، و یکی اینکه آنچه از این تحقیق بدست می آید با فرمی از ذهنیات که زیبا و دلپذیر است شکل می گیرد و عرضه می شود . دومی قطعاً در آثار دکتر وجود داشت. البته دکتر تا آخرین سال زندگیش سخت در تکاپوی به ثمر رساندن آن تحقیقات از نوع اولی بود ولی قبل از آنکه بتواند این تحقیق را به آن مرحله قوام یافته برساند زندگی را بدرود گفت.
از دکتر شریعتی آثار بسیاری بر جای مانده است در مورد مطالعه این آثار و نوشته هایی از این دست از نظر دکتر بهشتی مطالعه گرهای ما لازم است قبلاً با یک مجموعه ی منقح که انطباقش با تعالیم اسلامی روشن باشد آشنا شوند و باید یک برداشت جمعی از اسلام داشته باشند و سپس به دنبال این نوشته های پر نشیب و فراز بروند والا ذهنشان در این نشیب و فرازها گم می شود و به این آسانی ها نمی توانند به یک برداشت شکل یافته از اسلام برسند. دکتر بهشتی می فرمایند : به نسل جوان سفارش می کنم مواظب باشند در هیچ جریانی غرق نشوند خویشتن خویش را بشناسند و با حفظ هویت اصلی خود این حرکت سازنده پرشتاب را ادامه دهند.
در ادامه مقاله به نقد قسمتی از نوشته دکتر شریعتی از نظر استاد مطهری می پردازیم؛ متن انتخاب شده می رساند که دکتر شریعتی گاه برای زیباتر شدن نوشته هایشان از عقاید ادیان و مکاتب غیر اسلامی استفاده می کردند؛
در کتاب اسلام شناسی می خوانیم :
مذهب راه است – راهی از لجن تا خدا – که انسان را از پستی و جمود و جهل و زندگی لجنی وخوی ابلیسی به سوی بلندی و حرکت و بینایی و زندگی روحی و خوی خدایی می برد. اگر برد مذهب است و اگر نبرد، یا راه را غلط رفته ای، یا غلط راه رفته ای! مجموعه عناصری که برای تعریف جامع انسان از قصه آدم بر می آید بدین گونه است که: انسان ، خداگونه ای است تبعیدی ، جمع ضدین یک پدیده دیالکتیکی »خدا – شیطان « ، » روح – لجن « ، اراده آزادی که خود سرنوشتش را می سازد... خورنده ی میوه ی ممنوع بینایی، مطرود بهشت و تبعید شده به این کویر طبیعت، با سه چهره عشق(حوا)، عقل( شیطان ) و عصیان( میوه ممنوع ) و مأمور تا در تبعیدگاه خویش( طبیعت ) بهشتی انسانی بیافریند و در نبرد دائمی خویش از لجن تا خدا، به معراج رود و این حیوان رسوبی لجنی، خلق وخوی خدا گیرد .
در اینجا دکتر شریعتی تضاد دیالکتیکی را اینطور تشریح می کند که روح خدایی در انسان تمایل به تعالی دارد تا آنجا که فرشتگان را مثل شود و این تز است و عاملی نیرومند لجنی که میل به رسوب و توقف دارد او را از این حرکت باز می دارد (آنتی تز)، از تضاد آنها و کشمکش آنها و در واقع جمع آنها حرکت به وجود می آید و نتیجه تکامل است (سنتز ) طبق این بیان تز خود به تنهایی عامل حرکت است؛ و حال آنکه در دیالکتیک تز عامل حفظ وضع موجود وآنتی تز عامل تغییر وضع و نشان دهنده به سوی آینده است؛ ثانیاً تکامل، در ترکیب عناصر تز و آنتی یعنی خدا و شیطان نیست بلکه در طرد جنبه ی آنتی تز است؛ ثالثاً بنابربیان فوق، حرکت نتیجه است یعنی حرکت خود آنتی تز است و این غلط است .
در تضادی که اسلام فرض می کند، انسان با اراده آزاد باید یکی از دو ضد را انتخاب کند، ولی در دیالکتیک باید از هر دو ضد بگذرد و به سنتز برسد. همچنین در این قسمت می خوانیم که انسان خورنده میوه ممنوع بینایی .... با سه چهره عشق ( حوا) ، عقل( شیطان ) و عصیان( میوه ممنوع)؛ اولاً به تبعیت از تورات میوه ممنوع، بینایی معرفی شده است. ثانیاً عقل مساوی با شیطان شناخته شده است و چون قبلاً گفته شده که انسان میان دو قطب است از لجن تا خدا و یا یک سرش شیطان است و یک سر خدا، معلوم می شود انسان بین عقل و خدا یکی را باید انتخاب کند، این همان نظریه مسیحی است در ضدیت عقل با دین.
منابع:
1.دکترشریعتی جستجو گری درمسیرشدن (شهید بهشتی)
2. اسلام شناسی (دکتر شریعتی)
3. استاد مطهری و روشنفکران (عبدالحسین خسروپناه - ماهنامه داخلی گزارش گفتمان/ کانون اندیشه جوان/ پیش شماره سوم)